Wim van der Ros   

Onze gemeente nu

Onze gemeente is de Protestantse Gemeente te Veldhoven. Daarin zijn gereformeerden, hervormden en luthersen verenigd. De naam Protestantse Gemeente Veldhoven dateert van mei 2004, toen in dat jaar landelijk de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) werd gevormd: op 1 mei 2004 verenigden de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk zich officieel tot de PKN.
Onze gemeente gaat onder diverse benamingen in haar geschiedenis terug tot 1648. Die geschiedenis omvat niet alleen het gebied van Veldhoven, maar ook Wintelre (deel van de gemeente Vessem) en in het verleden tevens Blaarthem en Gestel (delen van de gemeente Eindhoven).

 

De gereformeerde tijd

Toen er in 1648 een einde kwam aan de Spaanse overheersing, werd het huidige Noord-Brabant toegewezen aan de Noordelijke Nederlanden. Het kwam onder het gezag van de Staten-Generaal. De Staten-Generaal besloten dat de kerk van de reformatie op krachtige wijze moest worden gevestigd in de gebieden die onder hun gezag waren gebracht. Hierbij werd de gereformeerde godsdienst de staatsgodsdienst, en de uitoefening van de katholieke godsdienst werd niet toegestaan.
De Staten-Generaal verleende steun aan een bijzondere vergadering in Den Bosch, waaraan predikanten uit alle delen van de Noordelijke Nederlanden deelnamen. Die vergadering is in de geschiedenis bekend als de Grote Kerkelijke Vergadering van Den Bosch. De voornaamste taken van de deelnemers waren het aanwijzen van plaatsen op het platteland van de Meierij die voor een dominee in aanmerking kwamen, het beroepen van predikanten voor die plaatsen en het benoemen van schoolmeesters. Het was de bedoeling dat de predikanten en schoolmeesters de grondslag zouden leggen voor verbreiding van de gereformeerde religie.
De Grote Kerkelijke Vergadering kreeg in eerste instantie toestemming om veertien plaatsen aan te wijzen. Bij die veertien plaatsen was de zelfstandige gemeente Oerle. De bevestiging van de eerste predikant ds. Broeckhuijsen geschiedde op 13 september 1648. Toen kort daarna een uitbreiding van het aantal plaatsen volgde, behoorde Veldhoven ertoe. In december 1648 arriveerde er de eerste predikant: ds. Comijn. Omdat de Staten-Generaal het aantal predikanten niet onbeperkt wilde uitbreiden, was het nodig combinaties van dorpen te maken, die samen één predikant hadden. Oerle, Zeelst, Meerveldhoven en Wintelre gingen een combinatie vormen: de combinatie Oerle. De combinatie Veldhoven bestond uit Blaarthem en Gestel. De kerkgebouwen van de rooms-katholieken werden hen ontnomen en aan de gereformeerden ter beschikking gesteld, ook als zij die niet nodig hadden. De combinatie Oerle ging de kerken van Oerle en Zeelst gebruiken, terwijl de combinatie Veldhoven haar diensten hield in de kerken van Veldhoven en Blaarthem.

De pogingen om het protestantisme ingang te doen vinden in de Meierij hadden niet veel succes. De rooms-katholieken stelden de pogingen om de reformatie te bevorderen niet op prijs.
De bepaling dat de kerkgebouwen aan de gereformeerden moesten worden afgestaan zette kwaad bloed. Ook de toewijzing van bestuurlijke functies aan de gereformeerden viel niet in goede aarde. In 1660 hadden de Staten-Generaal namelijk bepaald dat alle ambtenaren de gereformeerde religie moesten aanhangen. Alleen als er geen gereformeerden te vinden waren voor een functie mochten aanhangers van andere godsdiensten benoemd worden. Het aantal gereformeerde gemeenteleden van de combinatie Oerle stabiliseerde zich op ongeveer 40, in de combinatie Veldhoven was dat ongeveer 50. Archiefstukken geven ons enig inzicht in het reilen en zeilen van de beide combinaties. Ze vertellen over erediensten, over dopen en trouwen en over het diaconale werk. Dit alles gebeurde onder soms moeilijke omstandigheden. Mede door oorlogsgeweld.

 

De hervormde tijd en de vrijheid van godsdienst

In 1789 was in Frankrijk de revolutie begonnen, een revolutie die alle bestaande verhoudingen op hun kop zette. Al spoedig kwam Frankrijk in conflict met de omringende landen, wat ertoe leidde dat de Franse troepen in 1793 in Brabant verschenen. De eerste inval mislukte, maar een jaar later volgde een tweede poging die een tijdperk van Franse overheersing van de Nederlanden inluidde. De Franse tijd bracht grote veranderingen mee, die ook onze gemeente niet onberoerd lieten. De overheid maakte een eind aan de bevoorrechte positie van de gereformeerden.
De Vrede met Frankrijk en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd in mei 1795 getekend. In 1798 werden de kerkgebouwen toegewezen aan de groepering die plaatselijk de meeste leden telde. In Veldhoven was 98% katholiek. De gereformeerden van de combinatie Veldhoven moesten voortaan hun kerkdiensten houden in een kamer van de Veldhovense pastorie.
Ook in de combinatie Oerle ging men voor de bijeenkomsten een kamer van de pastorie gebruiken. Omstreeks die tijd veranderde de gangbare benaming voor de aanhangers van het calvinisme van gereformeerd in hervormd. Dat gebeurde niet van de ene dag op de andere, maar geleidelijk werd de nieuwe naam algemeen aanvaard. Een derde verandering hield verband met de financiering. Evenals in de periode ervoor betaalde de overheid de predikantssalarissen.

 

 

Hervormde Gemeente Veldhoven c.a.

In 1813 had men om financiële redenen de combinaties Veldhoven en Oerle samengevoegd.
Zo ontstond een gemeente, waartoe Veldhoven, Blaarthem, Gestel, Oerle, Zeelst, Meerveldhoven en Wintelre behoorden. De nieuwe combinatie kreeg de naam Hervormde Gemeente Veldhoven c.a. (‘cum annexis’ = met wat daarbij hoort). Na het vertrek van de Fransen werd de bevoorrechting van de hervormden niet opnieuw ingevoerd. Op plaatsen die vrijgekomen waren door het vluchten van ambtenaren bij de komst van de Fransen en op de plaatsen die vacant werden door overlijden, benoemde men zo veel mogelijk rooms-katholieken.
Daardoor daalde het aantal zielen van veel hervormde gemeenten. De Hervormde Gemeente Veldhoven c.a. telde in 1818: 62 zielen, in 1825: 48 zielen en in 1829: 28 zielen. Dat kon vervelende consequenties hebben want als een predikantsplaats vacant werd moest een gemeente minstens 50 zielen hebben om opnieuw een predikant te mogen beroepen. Als dat niet zo was werd de gemeente opgeheven of gecombineerd met een andere gemeente. Toch werd aan Den Broek naast de woning van de predikant in 1826 de eerste eigen kerk gebouwd.  Op 4 november 1826 werd deze ‘in gebruik gesteld’.

 

Maatschappij van Welstand

In die tijd worstelden verschillende gemeenten in Brabant met het probleem van ‘te weinig zielen’. De predikant van Hilvarenbeek, Jacob van Heusden, nam het initiatief iets te doen aan de achteruitgang van de hervormde gemeenten. Samen met een aantal geloofsgenoten probeerde hij protestantse families die onvoldoende bestaansmogelijkheden hadden, te helpen. In 1822 resulteerde dat in de oprichting van de 'Maatschappij tot bevordering van Welstand’, in 1830 omgevormd tot ‘Maatschappij van Welstand voornamelijk onder landlieden'. Die later genoemde ‘Maatschappij van Welstand’ kocht boerderijen en akkers en gaf die in pacht aan hervormde gezinnen. Als er ter plaatse geen gegadigden waren, werden pachters uit andere delen van het land aangetrokken. Zo slaagde men erin in veel plaatsen het aantal hervormden te vergroten of minstens in stand te houden, waardoor deze hervormde gemeenten konden blijven bestaan. In 1830 werd zowel in Veldhoven-dorp als in Zeelst een Maatschappij-boerderij in pacht gegeven. Later volgden nog meer aankopen. Ook ds. A. Kremer kocht zelf in 1829 en 1830 boerderijen op de Heers en op het Heike (Zeelst), en droeg deze later over aan de Maatschappij van Welstand.
In begin 1900 woonde bijna de helft van de Veldhovense hervormden op Maatschappij-bezittingen. In 1912 werd op de plaats van de oude kerk een nieuwe kerk in gebruik genomen, daar de oude vanwege de vele reparaties gesloopt moest worden.  De nieuwe kerk, aan de huidige Dorpsstraat 122, kreeg wel de banken uit de oude kerk: 56 zitplaatsen (plus eventueel bij te plaatsen stoelen). In de jaren twintig en dertig vestigden zich ook andere hervormde gezinnen in Veldhoven. In 1942 woonde minder dan een vijfde van de hervormden op boerderijen van de Maatschappij van Welstand. De grenzen van de Hervormde Gemeente Veldhoven c.a. zijn in de loop der jaren gewijzigd. In 1904 werd Gestel bij Eindhoven gevoegd. Blaarthem ging in 1948 voor een deel naar Eindhoven, het resterende deel in 1966.

 

De Samen-op-Weg tijd

Aan het begin van de jaren vijftig van de twintigste eeuw stond Veldhoven voor grote veranderingen. In korte tijd zou het landelijk karakter van de burgerlijke gemeente zich wijzigen door de bouw van een groot aantal woningen. De N.V. Philips Gloeilampenfabrieken begon met de bouw van 400 huizen in het deel van Veldhoven dat later de naam d’Ekker kreeg. Verdere uitbreidingen volgden, waardoor Veldhoven woongebied werd voor veel mensen die in Eindhovense bedrijven en instellingen werkten. Bovendien werden militairen van landmacht en luchtmacht op Veldhovens grondgebied gehuisvest. De nieuwe bewoners waren afkomstig uit alle delen van Nederland. Het percentage protestanten werd hierdoor belangrijk hoger dan voor die tijd in Veldhoven het geval was. In 1960 werd dan ook de Immanuelkerk in gebruik genomen ter vervanging van de oude kerk (zie ‘Gebouwen’).

Enkele aantallen:

	Totaal aantal inwoners	waarvan hervormden	percentage hervormd
1-1-1952	11.046	200	1,8 %
1-1-1962	20.123	1092	5,4 %
1-1-1972	27.901	1716	6,2 %

 
Behalve hervormden kwamen er ook leden van andere protestantse kerkgenootschappen naar Veldhoven. Daarvan vormden de gereformeerden de grootste groep. Vóór 1950 waren er hier slechts enkele gereformeerden te vinden, in 1972 telde men er al 600. Kerkelijk behoorden deze gereformeerden tot de gereformeerde kerk van Eindhoven. Voor de kerkgang was men aanvankelijk aangewezen op de Maranathakerk aan de Venstraat te Eindhoven, in 1960 bouwde men hier de Ichthuskerk (zie ‘Gebouwen’).

 

Reformatorische Kerkgemeenschap

De snelle bevolkingsgroei vroeg om uitbreiding van bestaande voorzieningen, en ook om nieuwe voorzieningen. De bewoners hadden elkaar nodig om die voorzieningen te realiseren. Het is dan ook niet te verwonderen, dat gereformeerden en hervormden op veel gebieden gingen samenwerken: scholen, jeugdclubs, zangvereniging, kruisvereniging. Het eerste samenwerkingsverband op kerkelijk terrein dateert uit 1969. De samenwerking tussen gereformeerden en hervormden vond haar bekroning op 5 februari 1973. Vanaf die datum vormen ze een samen-op-weg gemeente, die de naam Reformatorische Kerkengemeenschap Veldhoven kreeg.

 

Meer lezen over onze geschiedenis?

In het bovenstaande is de geschiedenis van onze gemeente in vogelvlucht beschreven.
In 1989 is er een boekje uitgekomen met de titel: 'Gereformeerden en hervormden in Veldhoven vanaf 1648', samengesteld door L.A.Cijsouw, J.Wassenaar en J.F.C.M.Bijnen. Dit boekje is uitgegeven door de Stichting Historisch Erfgoed als deel 4 van de reeks 'Bijdragen tot de geschiedenis van de gemeente Veldhoven'. Het boekje omvat 176 pagina's en circa 60 afbeeldingen.
Het boekje is niet meer verkrijgbaar in de handel, maar via het archief van de kerk zijn nog enkele exemplaren ter inzage en te koop.